Uit tijdschrift "Ons Meetjesland", 1977, 10de jaargang, nr. 2

WAAR VINDT DE LEGENDE VAN DE
"HERBAKKERS" HAAR OORSPONG ?


In veel gevallen is de oorsprong van een spotnaam, eigen aan een dorp of streek, zelden te achterhalen.

Wèl werden er dienaangaande soms heel wat gissingen gemaakt.  Tal van legenden kenden hun ontstaan rond dit thema.

Minder talrijk zijn de historisch verantwoorde verklaringen die we nopens dit onderwerp terugvinden.  Tot op heden vormt Eeklo al evenmin een uitzondering op deze regel.

Weliswaar wordt door dhr. R. Tondat reeds jaren aan dit onderwerp gedokterd en, voor zover we weten, zeker niet zonder noemenswaardig resultaat.  Wanneer laatstgenoemde eens besluit tot publikatie over te gaan, zullen we mede tot de weinige steden behoren die de oorsprong van hun spotnaam vrij nauwkeurig kunnen dateren.

Volgens dit reeds vergevorderde vorserswerk, blijkt onze spotnaam een restant te zijn uit de 15de eeuw en zou zijn ontstaan te danken hebben aan een jarenlange vete met Maldegem.  Een bewijsvoering die we graag overlaten aan dhr. Tondat.

In ieder geval lijkt ons deze stellingname, nu reeds, niet zo denkbeeldig.  Dat de Eeklose wet in een tweetal, kort na elkaar gevoerde processen tegen Maldegem de duimen moest leggen, is een vaststaand feit.

Dat dienaangaande de legende van het "herbakken" zou aangewend zijn om deze "dubbelslag" in herinnering te houden, is eveneens mogelijk.

Daar de (naar onze bescheiden mening) reeds bestaande legende van moraliserende aard was, bleek ze hier best geschikt om in toepassing gebracht te worden op de eigenwijze en wansmakelijke houding van de toenmalige Eeklose magistratuur.

Eveneens als zedeles gold de legende die Jacobus Van Damme in 1792 in "Den Nieuwen Dobbel-Gebakken Eeclooschen Almanak" weergaf (1).

Toevallig of eigentijds kunnen we het zeker niet noemen, vermits wij ook over een "Herbakkerslegende" beschikken, gepubliceerd in 1645 door Adrianus POIRTERS.  Ook hier staat de kontekst in het teken van de moraal.

Het lijkt ons vrij onwaarschijnlijk dat pater Poirters onze streek zou bezocht en hier de materie zou hebben verzameld.  Het tegenovergestelde lijkt ons in ieder geval meer aanvaardbaar.

In het Muiderslot nabij Amsterdam is een 16de-eeuws schilderij aanwezig, genaamd "De bakker van Eelco", die de legende van het herbakken afbeeldt.  Rond dit werk blijven ook nog heel wat vragen onbeantwoord.

Vermoedelijk bestaan er nog oudere publikaties, waarbij het "herbakken" het hoofdthema vormt.

Een gezonde polemiek over dit onderwerp zou ons misschien nader kunnen brengen bij de oorsprong van deze legende.

Als dusdanig, willen we dan ook de reeks openen met de legende van pater A. Poirters, gepubliceerd in 1645, in zijn vermaard werk "Het Masker van de Werelt afgetrocken":

      Sa, jongens, blaest den horen wat;
Blaest overhoop de gansche stad;
Gaet henen, en roept wyd en breed,
Langs al de straten:  Heet ! al heet !
Voor klein en groot, en wie 't belieft,
Gy wordt naer eisch en wensch geriefd !


      God zy geloofd, ik heb een hand
Trotsch eenig meester van het land;
Dies groeit de winste dag op dag;
Ik bak wat dat ik bakken mag.
Daer is geen bakker in de stad
Die zulke neering heeft gehad.
Ei, ziet eens hoe dat volkje loopt,
Hoe al de wereld van my koopt !
Waer zyn kalanten als de myn  ?
Kyk, heel de stad wil by my zyn.
Maer is 't wel wonder dat ik win ?

Ik doe zoo wondre gist daer in,
En heet den oven zoo van pas,
Dat 't bakt al of 't geschilderd was.
Geef op, hoe kwade hoofd het zy,
Betrouw het aen myn bakkery.
Al waer' 't een hoofd vol grillekens,
Al waer' 't een hoofd vol willekens,
Al waer' 't een hoofd vol spits en trots,
Al waer' 't een hoofd zeer vies en schotsch,
Al waer' 't een hoofd zeer fantastiek,
Al waer' 't een hoofd zeer koleriek,
Al waer' 't een hoofd van stuggen zin,
Daer muizenesten steken in,
Al waer' 't een hoofd dat altyd suft,
Waerin de hersens zyn vermuft;
Al waer' 't een schaepshoofd nog zoo slecht,
Bestel het maer door mynen knecht,
'k Weet dat gy in myn kunst gelooft,
Ik zal herbakken ieders hoofd.

   Maer weet, gelyk de hoofden staen,
Dat 't ook zoo met het loon moet gaen;
Ik eische van een kiekenshoôd
Drie dubbeltjes, of zeven groot.
Wie wou toch om zoo klein een geld
Met slechte hoofden zyn gekweld  ?
Tien stuivers van een dik verstand;
Is 't niet goed koop  ? het is een schand,
'k En deed 't myn leven nooit daer voor;
Maer zie, de menigt' draegt het door.
't Herbakken hoofd van onze Lys
Moet zeker kosten hooger prys;
Want hoofden die in hullen staen,
Daer valt veel fatsoeneerens aen.
Een hoofd, waerin geen reden steekt,
En waer memorie by gebreekt,
En waer het oordeel meest in faelt,
Is 't wonder dat het meer betaelt  ?
Hoe dat het meer moet zyn herkneed,
En langer in den oven leed,
Hoe 't meer moet geven t'advenant.
Zie, 'k heb hier onder myne hand
Botmuilens hoofd, gy kent hem wel,
Die ezel in dat menschenvel:
De toot van voren is te lang,
En 't bollement is veel te krank,
En schoon zyn hersens al temael
Geen once wegen, naer myn schael,
Zoo is die kerel nog zoo prat,
Of Salomon daer binnen zat.
Wat dunkt u, heeft dat plomp fatsoen
Den oven niet zeer wel van doen ?
Ja, 't zy hem lief of 't zy hem leed,
Ik maeck den oven vast gereed,
Want 't is wel noodig dat 'k den gek
De dampen uit de hersens trek.
En spreek my dan eens naderhand;
O wat een kloek en fraei verstand !
Wat regtsgeleerde zal het zyn !
Dan zal hy spuwen het latyn.
My dunkt ik zie de boeren al
Met hamels komen uit den stal,
En met kapoenen, zwaer en vet,
Die langen tyd zyn opgezet,
En met dukaten in de tes,
(Het styfsel van een zwak proces :)
Hy zal byloo, aen wie het raekt,
Advyzen geven dat het kraekt :
Heeft hy den oven onderstaen,
Hy wordt het katje van de baen.

Laetst heb ik nog een meesterstuk,
Tot myn gebuermans groot geluk,
Gewrocht aen Griet, zyn echte wyf.
Die sloor stond van haer perten styf;
Het was wel de aller vuilste sloef,
Veel erger dan Marie Pantoef,
Behebt van menig zwaer gebrek;
Griet was te ryp in haren bek;
En echter dierf zy, sterk en kloek,
Een blauw oog wagen voor de broek.
Ik zei aen Goossen, myn gebuer :
Foei, deze muil valt al te zuer !
Geduld maer, nog een weinig tyd,
Ik maek dit hoofd zyn stuipen kwyt;
Ik zal 't herbakken, op myn trouw,
En gy verkrygt een ander vrouw.
Griet, zei ik, zit een weinig neêr,
Het wordt nu ook eens uwe keer;
En zoo zy maer het kapmes zag,
Zy schreeuwde vóór zy kreeg den slag.
Ik heb het hoofd haer afgeveld,
En daer een sluitkool op gesteld,
En kneedde 't toen eens wel ter deeg,
't Was wonder dat een wyfshoofd zweeg;
Ik streek 't met eijers wel te keur;
Hier meê zoo kreeg 't een bly koleur,
En als men 't nu herbakken zag,
Griet gaf zoo'n aengenamen lach,
En Griet bleef altyd suikerzoet,
Zie, wat myn oven niet en doet !
Toen zei ik, Goossen, lieve vriend,
Is 't geld daer niet wel aen verdiend  ?

    Och, waer' myn oven nu maer gaer;
Want zie, daer wacht er weér een paer,
Twee zuiver dieren, ja gewis,
Zoo zuiver als een vischmand is,
En altyd fraei, en altyd jent,
En dat nog zonder geld of rent.
Hoe ligt raekt zoo een trotsche sloor
By jongmans in 't verkeerde spoor !
En als men zich verloop en heeft,
En zonder geld en eere leeft,
Geraekt dan weêr eens op de baen,
Ik zweer u dat heeft moeiten aen.
't Is hun geluk, gelooft het vry,
Te komen in myn bakkery.
En mits het is een teeder werk,
Zal ik ze bakken vry wat sterk,

Zie eens, myn handen zyn gebleind,
Daer is meer werks aen dan men meint;
Het ligtste hoofd van een malloot
Geeft meerder last dan roggenbrood.
Nu, denk hoe dapper dat ik zweet,
Als ik den oven dikwyls heet,
Eneenen gansehen achternoen,
Voor éénen manskop heb van doen.
Ik heb geproefd zoo menigmael,
Eer ik ze kreeg op myne pael,
Eer ik ze stelde in 't juist postuer,
Voorwaer het viel my byster zuer !
Wat arbeid heb ik niet gedaen
Alleen op 't hoofd van Cypriaen !
Vooreerst, hy liep geheel in 't wild;
(Eer zulke perten zyn gestild,
Daer gaet wat toe, dat zweer ik jou !)
Hy was een hartzweer voor zyn vrouw:
Meest zat hy in den brandewyn,
En dronk zich zat gelyk een zwyn,
Of goot heel stoop en biers in 't vel.
Hy zei, zyn buikleer rekte wel;
En, viel zyn vrouw daer tegen uit,
Zoo touwde hy ze straks de huid;
Nooit dag dat hy ze niet en sloeg,
Zoo dat ze staeg blauwe oogen droeg.
'k En had myn leven nooit geloofd,
Dat iemand had zoo kwaed een hoofd,
En evenwel ik heb 't geklaerd,
En Jan is nu zeer wel gepaerd. :
Hy raest niet meer naer brandewyn,
Och neen, de man is nu zoo fyn,
Of hy gezift waer door een trap,
Hy peinst niet eens meer op den tap,
Maer zit gedurig op 't getouw;
Het is een blydschap voor de vrouw.
Haer dunkt dat ze in den hemel woont.
Zeg, dient dees arbeid niet beloond  ?

Nu, ouders, hoort een andre zaek,
En trekt er vrucht uit en vermaek :
Gy kent Jan Jacobs immers wel  ?
Hy, en zyn huisvrouw Peternel,
Begaven, in de maend van mei,
Zich in myn winkel alle bei;
Ik vraegde wat ze kwamen doen  ?
Zy zeiden: Om een goed fatsoen.
Daer is ons dochter Antonet :
Haer hulsel staet zoo bont gezet;
Zy kleedt zich als 'k en weet niet wie,
En wy en zyn maer ambachtsliê,
Zy gaet gestrikt, en zoo gelint,
Het schynt zy heeft alreê een kwint;
De huik en doet ze niet meer aen,
Maer wil gelyk de juffers gaen,
Met zyden kooven achter straet,
Met kanten boven haren staet,
Wil spelenryden langs de stad,
Als of ze duizend midd'len had,
Wil 's morgens voor den spiegel staen,
Wil 's avonds op baletten gaen.
Zy waer' veel nutter in de kerk,
Of zat eens kloek aen 't spellewerk.
Zie, meester, dit is ons verdriet,
En zoo gy daer den dag door ziet,
En bakt haer tot een zeegbaer kind,
Hebt gy den nieuwen hoed verdiend.

Nog hoorde ik laetstmael aen myn deur
De klagten van een prokureur :
Zyn wyf was ook een vuil laudaet :
Zy loopt kommeeren achter straet,
Terwyl haer dienstmaegd zit en spint,
Zoodat zy zelfs 't ontbyt niet wint.
Hier ligt een kind besmeurd, besnot,
En daer raekt uit de zoô de pot :
En als hy 's middags eten wou
Zoo moest hy koken in de schouw;
Voorwaer, de man was zoo ontsteld,
Dat hy my paste straks het geld,
En bad my dat ik toch zyn vrouw,
In 't eerste baksel schieten zou.

't Is wonder hoe eenieder klaegt,
Die met kwaeihoofden wordt geplaegd.
De zulken vindt me in allen staet,
In raedzael en in magistraet :
Zy dekken hun gebrek en leed,
Tot dat men ze op de teen en treedt;
Dan zyn ze straks te paerd, en knak,
Als of hun hoofd vol poeijer stak:
En gaet het niet naer hunnen zin,
Het schynt daer steekt een droeskop in.
Al gaen ze in zyde en in satyn,
'k Zweer dat het slechte koppen zyn.
Maer om dat iedereen die acht,
Herbak ik deze stil by nacht;
Zy zyn herbakken eer men 't ziet;
Zoo blyft hun heerschap in krediet.

Daer bakt nu de oven weder sterk,
Doch dit is meest dozynen werk.
Daer is het hoofd van onze Trui,
En hoofden van veellekkre lui,
En 't korzel hoofd van meester Klaes,
En 't ydel hoofd van jonker Vaes,
En 't luizig hoofd van scheel Margriet,
(Wat wonder !  zy en ziet het niet,)
En 't koppig hoofd van drollige Acht,
Die tevens kyft, en tevens lacht;
En 't preutelhoofd van zure Tryn:
My dunkt ze en drinkt niet dan azyn.
Dit wordt een baksel dapper groot,
Want raeskop brengt er ook zyn hood,
En kameniertjen Isabou,
Die gaerne jufvrouw spelen zou:
Ik denk, de pluim van haren hoed,
Dat die ook in den oven moet.
Gy ziet het, de oven is nu vol
Van menig hoofd en zotten bol:
Ik laet ze bakken tot den noen,
Zy hebben 't zeker wel van doen,
Zoo wel de dienaer als de heer,
En vrouwen man, al even zeer,
En jong, en oud, en wys, en gek;
Want ieder hoofd heeft zyn gebrek.

Nu ga ik weêr aen man en wyf
De hoofden stellen op het lyf.
Sa jongen, zoek een ieders kool !
Maer dat ik hier toch niet en dool,
En 't een hoofd voor het ander stell',
Dat waer' voorwaer een erger spel;
Want stel ik 't hoofd van Klaes op Tryn,
Dat zou een fraei komedie zyn;
Ging Lysje met de broek naer huis,
Dat waer' voor Hans een eeuwig kruis;
Want zie, 't is daer geheel verdraeid,
Waer 't haentje zwygt, en 't kieken kraeit.

Maer neen, zy zyn al wel gesteld:
Sa, mannen, geeft het bakkers geld.
Daer is een daghuer aen verdiend,
Als gy u zoo verbeterd vindt;
Vrouw ! kyk toch eens naer uwen Jan,
Is dat nu niet een ander man  ?
En Griet die toornig was en gram,
Is nu zachtmoedig als een lam;
En juffer bindt haer lokken in,
Gelyk een klopje, vroom van zin.
Bemerk hoe Lemmen staet en ziet !
My dunkt hy kent zich zel ven niet;
Hy ziet nog wel zyn herberg staen,
Maer wil en kan niet binnen gaen.
De waerd der herberg wenkt hem weêr :
't Is waer, het kittelt Lemmen zeer;
Maer Lemmen strydt gelyk een held,
En hy blyft meester van het veld,
En hy bewaert zyn geld en goed.
Zie wat een uertje bakkens doet !
 

PERSONALIA

Adriaen Poirters werd gedoopt te Oisterwijk op 2 november 1605.  Hij volgde het humaniora-onderricht bij de Jezuïten te 's Hertogenbosch, in welke orde hij ook in 1638 tot priester werd gewijd.  Naast zijn grote bekendheid die hij verwierf als kanselredenaar, was hij tevens onze belangrijkste prozaschrijver van zijn tijd.  In 1644 publiceerde hij "De Ydelheyt des Werelts", het jaar daaropvolgend omgewerkt tot "Het Masker van de Werelt afgetrocken".  Hij toont er zich, evenals Cats, wiens invloed hij had ondergaan, een boeiend verteller.  Zijn roem heeft hij vooral te danken aan de pittige, satirische vertelkunst waarmee hij de ijdelheid aan de kaak stelde.  Hij overleed te Mechelen op 4 juli 1674.

E. DE SMET.

__________________________

(1) VANDE VOORDE DIRK: Een Oude Eeklose Almanak.  Ons Meetjesland 1973 jg. 6, nr 2, blz. 59-64.

Separator

Naar de top van deze blz.

Inhoudstafels
1968 - 1969 - 1970 - 1971 - 1972 - 1973 - 1974 - 1975 - 1976 - 1977
1978 - 1979 - 1980 - 1981 - 1982 - 1983 - 1984 - 1985 - 1986

Welkomblz van tijdschrift "Ons Meetjesland"
Doorzoek «Ons Meetjesland»!

MijnPlatteland homepage
MijnPlatteLand.com

Meest recente bijwerking :  21-04-2021
Copyright Notice (c) 2024